Ειρεσιώνη η πρόδρομος του Χριστουγεννιάτικου δένδρου

 
 

Την Ειρεσιώνη την στόλιζαν οι αρχαίοι μας πρόγονοι όπως εμείς σήμερα στολίζουμε το Χριστουγεννιάτικο δένδρο μας
μόνον που ήταν κλαδί ελιάς στολισμένο με γιρλάντες από μαλλί και τους πρώτους φθινοπωρινούς καρπούς (σύκα, καρύδια, αμύγδαλα, κάστανα, δημητριακά). Αυτό δε, το περιέφεραν παιδιά που ζούσαν και οι δύο γονείς τους (αμφιθαλή) και τραγουδώντας τίς καλένδες (κάλαντα) από σπίτι σε σπίτι, έπαιρναν το φιλοδώρημά τους από τον νοικοκύρη ή την νοικοκυρά και όταν τελείωναν την περιφορά το τοποθετούσαν εμπρός στην θύρα του ιερού του Απόλλωνος, περιχύνοντάς το με κρασί, κατά την εορτή των Πυανεψίων.
Τα Πυανόψια ή Πυανέψια (1) ήταν εορτή στην αρχαία Αθήνα προς τιμήν του Απόλλωνος με αναίμακτη θυσία καρπών και φρούτων, των πρώτων καρπών μετά την συγκομιδή.

 Στην κλασική εποχή, τα Πυανόψια αποτελούσαν μέρος της εορτής των Θησείων. O Λυκούργος αναφέρει πως στην Αθήνα η εορτή αποκαλούνταν Πυανόψια, ενώ οι υπόλοιποι Έλληνες την αποκαλούσαν Πανόψια ⁽²⁾, γιατί "φαίνονταν όλοι οι καρποί" (πάντας τοὺς καρποὺς τῇ ὄψει).

Σύμφωνα με την παράδοση, το έθιμο αυτό καθιερώθηκε από τον Θησέα όταν ξεκίνησε για την Κρήτη για να σκοτώσει τον Μινώταυρο. Καθ' οδόν σταμάτησε στην Δήλο και έκανε θυσία στον Απόλλωνα, λέγοντας ότι σε περίπτωση που κερδίσει την μάχη με τον Μινώταυρο θα του πρόσφερε στολισμένα κλαδιά ελιάς για να τον ευχαριστήσει. Επιστρέφοντας στην πατρίδα του, ο Θησέας εκπλήρωσε την υπόσχεσή του.

Eιρεσιώνη σύκα φέρει και πίονας άρτους και μέλι εν κοτύλη και έλαιοναν αψήσασθαι και κύλικ' εύζωρον, ως αν μεθύουσι καθεύδη. Ύμνος κατά τα Πυανέψια

Η γιορτή γινόταν στις 7 του μήνα Πυανεψιώνος (Ο μήνας Πυανεψιών ξεκινούσε στις 26 Σεπτεμβρίου, άρα η 7η Πυανοψιώνος ήταν η 2α Οκτωβρίου).
Η ετυμολογία της λέξεως σημαίνει «ημέρα των οσπρίων» (πύανα/κύανα, κύαμοι= κουκιά).(4)
Η ονομασία εξηγείται γιατί, κατά το ταξίδι του γυρισμού, τα τρόφιμα στο καράβι είχαν τελειώσει την έβδομη μέρα και οι σύντροφοι του Θησέως μάζεψαν ό,τι μπορούσαν να βρουν και τα μαγείρεψαν όλα μαζί, κάνοντας σούπα.(3)
Έτσι συνήθιζαν να βράζουν κάθε είδους όσπρια μαζί με κριθάρι και έκαναν σούπα, από την οποία προσέφεραν μία πιατέλα στον θεό Απόλλωνα (5), μία στον Ήλιο, μία στην Αθηνά και μία στις Ώρες.
Υπάρχει και άλλη αναφορά στην οποία αναφέρεται ότι οι Αθηναίοι έτρεφαν έτσι τους Ηρακλείδες.
Κατά την διάρκεια της εορτής γινόταν πομπή κοντά στον ναό του Απόλλωνος.
Στόλιζαν, όπως ανέφερα, την Ειρεσιώνη, όμοια, με το σημερινό χριστουγεννιάτικο δέντρο.
Το όνομα του στολισμένου αυτού κλαδιού προέρχεται από τα μάλλινα (είριον=μαλλί) και τοποθετούσαν εκτός από τους καρπούς και κορδελάκια λευκού και πορφυρού χρώματος  με μπισκοτάκια από μέλι, λάδι και κρασί.
Υπάρχει και αναφορά η οποία λέει ότι κρεμούσαν και μικρές σφαίρες από μέταλλο, που παρίσταναν τους πλανήτες, τον Ήλιο και την Σελήνη.
Με το δεντράκι αυτό οι άνθρωποι ευχαριστούσαν τον Απόλλωνα για την καλή σοδειά του καλοκαιριού και εύχονταν ο ερχόμενος χρόνος να είναι επίσης ευνοϊκός.
Άλλη ονομασία της Ειρεσιώνης ήταν Ικετηρία (από το ικετεύω, παρακαλώ).
Υπάρχει και άλλη αναφορά για την Ικετηρία στην ιστορική πηγή περί Αβάριδος, στην οποία αναφέρουν ότι κάποτε έπεσε λοιμός παγκόσμια και όλοι οι λαοί έστελναν απαρχάς των καρπών στους Αθηναίους. Η ονομασία των προσφορών ήταν Ικετηρία. Σύμφωνα με άλλες πηγές (Αριστοφάνης), την Ειρεσιώνη την κρεμούσαν και στα σπίτια, ⁽⁶⁾ ιδίως στα αγροτικά, στην πόρτα του σπιτιού, και την άφηναν εκεί έναν ολόκληρο χρόνο μέχρι να την ανανεώσουν με ένα νέο κλαδί. Το παλιό το έκαιγαν.
Ας δούμε τί έλεγαν στα κάλαντα από το αρχαίο απόσπασμα του Πλουτάρχου:

          Δîma prosetrapÒmesq' ¢ndrÕj mšga dunamšnoio,

          Öj mšga mεn dÚnatai, mšga dε bršmei, Ôlbioj a„e….

          aÙtaˆ ¢nakl…nesqe qÚrai· ploàtoj g¦r œseisi

          pollÒj, sÝn ploÚtJ dε kaˆ eÙfrosÚnh teqalu‹a,

          e„r»nh t' ¢gaq». Ósa d' ¥ggea, mest¦ mεn e‡h,

          kurba…h d' a„eˆ kat¦ kardÒpou ›rpoi m£za,

          toà paidÕj dε gun¾ kat¦ difr£da b»setai Ûmmin,

          ¹m…onoi d' ¥xousi krata…podej ™j tÒde dîma,

          aÙt¾ d' ƒstÕn Øfa…noi ™p' ºlšktrJ bebau‹a.

          neàma… toi neàmai ™niaÚsioj éste celidën

          ›sthk' ™n proqÚroij·

kaˆ 

          e„ mšn ti dèseij e„ dε m», oÙc ˜st»xomen,

          oÙ g¦r sunoik»sontej ™nq£d' ½lqomen.

 

Εκτός από τα κλαδιά της ελιάς, περιέφεραν επίσης και κλαδιά δάφνης προς τιμήν του Απόλλωνος στα Θαργήλια, εορτή που ετελείτο την Άνοιξη (27 Απριλίου - 26 Μαΐου), όπου πάλι έκαιγαν την παλιά Ειρεσιώνη και κρεμούσαν την νέα έξω από τις πόρτες τους.

Πρόγονος λοιπόν του Χριστουγεννιάτικου δέντρου είναι η Ειρεσιώνη, όπου μέσω αυτής μεταδόθηκε το έθιμο του στολισμένου δέντρου στους βόρειους λαούς από τους Έλληνες ταξιδευτές, οι οποίοι λόγω ελλείψεως ελαιοδένδρων, στόλιζαν κλαδιά από τα δέντρα που εφύοντο στον κάθε τόπο.
Το έθιμο της Ειρεσιώνης καταδικάστηκε ως ειδωλολατρικό από το θεοκρατικό καθεστώς του Βυζαντίου και απαγορεύτηκε η τέλεσή του. Αιώνες αργότερα το ίδιο έθιμο επανήλθε με την μορφή Χριστουγεννιάτικου και Πρωτοχρονιάτικου δένδρου από τους Βαυαρούς που συνόδεψαν τον Όθωνα στην Ελλάδα, σαν δικό τους Χριστουγεννιάτικο έθιμο.

Παρ' όλα αυτά, το έθιμο της Ειρεσιώνης υπήρχε πάντα στην ιστορική μνήμη των Ελλήνων, γι' αυτόν τον λόγο, το Χριστουγεννιάτικο δένδρο υιοθετήθηκε αμέσως.
 

Παραπομπές

(1) Λεξικό Σούδας - Πυανέψια

^{(2) Λεξικό Τελετών, εορτών και αγώνων των Αρχαίων Ελλήνων -Λάμπρος Βρεττός
 
(3)Πλουτάρχου Βίοι Παράλληλοι, Θησεύς, κεφ. 22.4}
(4) Αθηναίου Δειπνοσοφισταί, Βιβλίο Θ΄, 408 a

(5) Dictionnaire Grec Ancien - Francais


(6) [...]τίνες οἱ βοῶντες; οὐκ ἄπιτ' ἀπὸ τῆς θύρας; τὴν εἰρεσιώνην μου κατεσπαράξατε. Αριστοφάνους Ιππείς, στ. 729